هراس از دندان پزشکی

فوبی دندان پزشکی چیست؟

فاطمه آذرفر – دکترای روان شناسی
راهنمای تشخیصی آماری DSMIV فوبی دندان پزشکی را به عنوان ترس مفرط، مشخص و پایدار توصیف می کند که فرد مبتلا، نامعقول بودن آن را تشخیص می دهد.
فوبی دندان پزشکی در افرادی که دارای اختلالات دیگر چون اضطراب فراگیر، ترس از مکان های شلوغ و افسردگی هستند شایع است. 20 درصد افراد مبتلا به فوبی دندان پزشکی همزمان دارای اختلال دیگر هستند.
تشخیص اختلال: یکی از مشکلات تشخیص فوبی دندان پزشکی این است که اضطراب دندان پزشکی نیز ترسی مانند فوبی در فرد ایجاد می کند و ممکن است افراد به اشتباه خود را فوبیا بنامند.

تفاوت اضطراب، ترس و فوبی دندان پزشکی:

– اضطراب دندان پزشکی، واکنش به خطری ناشناخته است و بسیاری افراد به ویژه هنگامی که کاری را که قبلا” تجربه نکرده اند، تجربه می کنند، به درجاتی از اضطراب دندان پزشکی دچار می شوند و اضطراب اساسا” واکنشی به ناشناخته ها است.
– ترس دندان پزشکی واکنش به خطری شناخته شده است و نوعی پاسخ فرار به هنگام مواجهه با موقعیت ترس آور است و بیمار می داند از چه چیزی می ترسد.
– فوبی دندان پزشکی همانند ترس دندان پزشکی اما با درجه ای شدید تر است، به طوری که ممکن است حتی فکر کردن درباره موقعیت وحشت زا نیز پاسخ فرار را در فرد فعال سازد.
انواع دیگر فوبی اختصاصی مانند فوبی دندان، فوبی دندانپزشک و… وجود دارند.
– محققانی پیشنهاد می کنند که فوبی دندان پزشکی نامی نامناسب است، زیرا نشانه های آن، مانند افکار مزاحم و کابوس های شبانه در خصوص دندانپزشکان، شبیه نشانه های اختلالِ پس از حادثه و ناشی از تجربیات ناگوار دندان پزشکی است و باید در طبقه استرس پس از حادثه نام گذاری شود (براچا و همکاران، 1999).

شیوع اختلال: تحقیقات نشان داده اند که 75 درصد بزرگ سالان آمریکایی درجاتی از ترس دندان پزشکی را تجربه کرده اند و تقریبا” 5 تا 10 درصد آنان دچار نوعی فوبی دندان پزشکی می باشند و 5 درصد افراد در کشورهای غربی از ملاقات با دندان پزشک به علت هراس پرهیز می کنند و بسیاری در باره دندان پزشکی مضطرب و ترسان هستند. زنان بیشتر از مردان و افراد جوان تر بیش تر از افراد مسن ترس، از دندان پزشکی را گزارش می دهند.
افراد با اختلال فوبی دندان پزشکی به هر قیمتی از مراقبت های دندان پزشکی اجتناب می کنند و تنها وقتی به دندان پزشک مراجعه می کنند که دچار موقعیت اضطراری همچون درد دندان یا آبسة دندانی شده باشند و به طور میانگین 17.3 روز قبل از جستجوی درمان، از درد دندان رنج می برند. افرادی که دچار ترس دندان پزشکی هستند نسبت به آن هایی که داراي درد متوسط یا فاقد درد هستند تقریبا” 3 برابر بیشتر وقت ملاقات درخواست می کنند.

عمومی ترین علل ایجاد کننده ترس و فوبی دندان پزشکی:

تجربه بد: تا 85 درصد فوبی های دندان پزشکی در اثر تجربه بد یا در بعضی موارد وحشت زا ایجاد می شود که این تجارب بد، نه تنها ویزیت دردناک بلکه رفتار های روانی مانند تحقیر شدن به وسیلة یک دندان پزشک را نیز شامل می شود.

درد: مطالعات نشان داده اند که دلیل اولیة اجتناب از درمان های دندان پزشکی در آن هایی که اضطراب، ترس و فوبی دندان پزشکی را گزارش کرده اند، ترس از درد است. پنج درصد بیمارانی که خود را ترسان قلمداد کرده بودند دلیل شان را درد آمیخته با فرایند درمان ذکر کرده بودند. جالب است اشاره شود که درد درمان های دندان پزشکی عموما” کمتر از درد سایر درمان های پزشکی است و توسط بیماران در دامنه بدون درد یا تاحدودی درد درجه بندی می شود.

برخورد سرد و بی عاطفه كادر درماني: با وجودی که اغلب حتی در میان متخصصین دندان پزشکی تصور می شود که ترس از درد مانع مراجعه بیمار به دندان پزشکی است، اما تحقیقات نشان داده اند که درد حتی در جایی که ملاحظه اصلی بیمار است، مشکل اصلی نیست و برخورد سرد دندان پزشک است که درد را تشدید می کند و درجایی که درد بوسیله دندان پزشک دلسوزانه مورد مراقبت قرار گیرد احتمال کمتری دارد که به آسیب روانی منتهی شود (واینر و همکاران،1999).

تحقیر: انسان ها موجوداتی اجتماعی هستند و ارزیابی های منفی جامعه اکثر افراد را برآشفته می سازد. بی عاطفگی و تحقیر مشخص به وسیله کادر درمانی موجب احساس حقارت در بیمار شده و فوبی دندان پزشکی را توسعه خواهد داد.

سابقه سوء استفاده جنسی: فوبی دندانپزشکی در میان افرادی که بویژه در کودکی مورد سوء استفاده جنسی قرار گرفته اند شایع است. داشتن سابقه حمله یا سوء استفاده احساسی و فیزیکی در ترکیبی از تجربیات بد دندانپزشکی می تواند فوبی دندانپزشکی را توسعه دهد.

یادگیری مشاهده ای: ترس دندان پزشکی می تواند در اثر شنیدن تجربیات ناگوار دیگران یا دیدگاه های منفی آنان درباره دندان پزشکی شکل گیرد. اگر اولیا یا دیگر مراقبت کنندگان از دندان پزشک بهراسند، کودکان حتی در غیاب تجربه بد ممکن است با مشاهده رفتار آنان ترس را آموخته و به همان اندازه بهراسند. همچنین شنیدن داستان های ترس آور نیز می تواند همان اثر را داشته باشد.

جنبه های فیزیکی محیط: بعضی جنبه های محیط فیزیکی دندانپزشکی نیز نقش مهمی در ترس از دندانپزشکی بازی می کند. بوهایی که به طور سنتی با دندان پزشکی مرتبط شده اند و لباس های سفید و ابزار و وسایلی که ترس را تداعی می کنند موجب تحریک و فعال شدن پاسخ فرار در بیماران می شوند. تحقیقات نشان داده اند که دیدن سرنگ، احساس تزریق داروهای بیحسی، دیدن و شنیدن و احساس مته دندانپزشکی از تکرار شونده ترین عوامل تعیین کننده درد و فرایند ترس بودند.

آمادگی زیستی: بعضی از زیر مجموعه های فوبی دندان پزشکی ممکن است ریشه در آمادگی زیستی افراد داشته باشند. بر طبق این نظریه موجودات زنده از نظر ژنتیکی آمادگی دارند تا نسبت به محرکاتی که اجدادشان از آن ها هراس داشته اند واکنش هراس نشان دهند (سلیگمان،1971). افرادی که برای میلیون ها سال سریعا” آموخته اند که از مار ها، ارتفاع، رعد و برق و اشیاء تیز مانند سوزن اجتناب کنند، احتمالا”بدین وسیله شانس زنده ماندن و انتقال ژن هایشان را فراهم می سازند و این واکنش ها از نظر تکاملی اهمیت دارند.

ترس از سرایت عفونت و ایدز: یافته های جدید حاکی از آن است که ملاحظه سرایتHIV در ترس دندان پزشکی مشارکت می کند. ترس از سرایت ایدز از طریق درمان های دندان پزشکی می تواند در اثر محرکات معقول یا نامعقول ایجاد شود و ارتباط معکوس با سطوح دانش بیمار و فرایند کنترل سرایت بیماری در کلینیک دندانپزشکی دارد. اشیاء بیشترین توجه را برای تجربیات کنترل سرایت عفونت مطب دندانپزشکی به خود اختصاص می دهند(ام میکائیل رو ،1997).

تاثیر فوبی دندان پزشکی در زندگی روزانه بیمار: فوبی دندان پزشکی می تواند تاثیر گسترده ای روی زندگی فرد داشته باشد و نه تنها به سلامت دندان ها آسیب رساند بلکه موجب اضطراب و افسردگی بیمار گردد. پنهان کردن دندان ها هنگام خنده بسیار مشکل است و بسته به این که میزان آسیب دندانی تا چه حد باشد، افراد ممکن است به علت خجالت از رویارویی با جامعه و حتی دوستان نزدیک اجتناب کنند و حتی ممکن است به علت از دست دادن اعتماد به نفس قادر به انجام کار هایی که در ارتباط زیاد با جامعه است نباشند و یا از رفتن به پزشک از ترس این که به زبان یا گلویشان نگاه کند و دندان هایشان را ببینند، خودداری ورزند.

درمان هایی برای کنترل هراس: اگر چه کلینیک های تخصصی روان شناختی برای درمان ترس های افراد و کمک به آن ها وجود دارند، بسیاری از دندان پزشکان روش های رفتاری، شناختی و دارویی را برای کمک به بیمارانشان به کار می برند.

درمان های رفتاری:

برخورد دوستانه: از آنجا که معنا دار ترین روش ها ی درمان شامل برخورد گرم و با عاطفه تیم دندان پزشکی، فرصت پرسیدن سئوال و توقف درمان ناراحت کننده است، مهم است که در مطب دندان پزشکی ارتباطِ باز تشویق شود. همدلی گرم و گرایشات محترمانه، بیمار را تشویق به بیان ترس می کند. پرستاران و دستياران اولین گروهی هستند که با بیمار برخورد می کنند و یک رهیافت عمومی این است که برخوردی شاد داشته باشند.

احساس کنترل: بسیاری افراد می ترسند هنگامی که در صندلی دندان پزشکی قرار دارند، کنترل بر اوضاع را از دست بدهند. تحقیقات ثابت کرده اند که دانستن فرآیند درمان به طور معنا داری اضطراب بیمارِ ترسان را کم می کند و افرادی که به طور واضح وشفاف از فرایند عمل آگاه شده اند خیلی بهتر درمان را تحمل می کنند تا آن هایی که یک سری فرایند های غیر منتظره نامطلوب را تجربه می کنند. تمامی فرایند عمل و احساساتی را که در هر مرحله انتظار می رود، برای بیمار توضیح دهید. این امر موجب می شود بیمار احساس کنترل نماید. همچنین از بیمار بخواهید هر موقع احساس درد کرد دستش را بالا ببرد و هر موقع تقاضا داشت درمان را متوقف کنید. بعضی بیماران به علت ترس زیاد قادر به حرکت نیستند. اگر با چنین بیمارانی مواجه شدید، قبل از درمان را ه ها و علائمی را که می توانید از آن طریق متوجه درد و توقف درمان شوید ( مانند نحوه تنفس، نگاه و…) را بررسی کنید و متناوبا” درمان را متوقف و بیمار را کنترل کنید. توضیح شفاف فرآیند عمل درمان، بیمار را تشویق به پرسیدن سئوال و توقف معالجه ناراحت کننده می نماید.

پرت کردن حواس از محیط: درگیر کردن حواس پنجگانه می تواند از تحریک حافظه و یادآوری موارد ترس آور جلوگیری کند. وقتی 5 حس با هم در گیر شوند بیمار به سرعت برای همکاری و درمان آماده می شود.
پخش موسیقی برای این که صدای ابزار ها شنیده نشود، یا دیوار های ضد صدا برای اين که افراد در اتاق انتظار صدایی نشنوند و همچنین صحبت کردن با بیمار هنگام کار می تواند حس شنوایی را از موارد ناخشنود کننده دور سازد.
مواردی که حواس بینایی را از ابزارهای ترس آور به خود جلب نماید، مانند تابلو های متنوع، تاباندن نور های متفاوت به دیوار، یونیفرم های غیر معمول و پخش فیلم مفید واقع می شوند. بوی خوشی که در فضا تاثیر بوی دارو ها را از بین ببرد یا گل هایی که حواس را پرت کنند نیز موثر است. مزه، ارتباط نزدیکی با بو دارد. طعم های متنوع چون انواع آب میوه ها، چای، نسکافه و آب توصیه می شود. لامسه نیز آخرین حسی است که درگیر می شود. اشیائ لمس کردنی تمیز که لذت بخش هستند، توصیه شده است.
شاید همیشه امکان کار کردن در چنین محیطی فراهم نباشد و باید بر ارتباطات میان فردی تمرکز شود و محیطی همدلانه فراهم آید. افراد در محیط گرم و شاد و صمیمی بیشتر احساس آرامش می کنند.

حساسیت زدایی: به معنی خوگیری تدریجی با چیزی است که موجب ترس یا اضطراب می شود. در این شیوه چندین موقعیت ترس آور که شدت ترس از آن ها به تدریج افزایش می یابد فراهم می شود، سپس از شخص می خواهند که این صحنه ها ی ترس آور را یکی پس از دیگری مشاهده و هم زمان، مشاهده با روش های آرام بخشی قرین می شود. این روش در دندان پزشکی کودکان استفاده می شود اما برای بزرگسالان نیز موثراست. به طور مثال کودک روی صندلی يونيت دندان پزشکی می نشیند وآینه را در دست خود می گیرد و جز آن هیچ عمل دیگری صورت نمی گیرد. هدف از چنین ملاقات هایی ایجاد آرامش است. وقتی کودک احساس آرامش کند، این آرامش به دیگر جنبه ها نیز سرایت خواهد کرد.
تکنیک گفتن، نشان دادن و بعد انجام دادن نیز که در دندان پزشکی کودکان استفاده می شود، مفید است. این تکنیک شامل توضیحاتی شفاف و ساده از فرآیند عمل است (گفتن) و نمایش دیداری، صدا، بو و لمس جنبه هایی از فرآیند در روشی بدون درد دنبال می شود (نشان دادن) و با عمل، واقعی می شود (انجام دادن).

آموزش تکنیک آرام سازی (ریلکسیشن): شامل تنفس عمیق شکمی و شل کردن عضلات و تمرکز بر آرامش و تجسم آن از روش هایی است که به همراه حساسیت زدایی مورد استفاده قرار می گیرد. به طور مثال به بیماری که از تزریق می هراسد، ابتدا مهارت های آرام سازی آموزش داده شده و سپس به تدریج موضع ترس آور معرفی می شود و در حالی که بیمار آرامش را دریافت می کند به تدریج در مراحل بالاتر ترس پیشرفت می کند، تا وقتی که بتواند تزریق را بدون ترس دریافت کند. همچنین بعضی درمان گران از خود هیپنوتیزم(توسط بیمار) و هیپنوتیزم نیز استفاده می کنند.

الگو سازی: تماشای یک بیمارِ در حال درمان می تواند به خوگیری فرد بیمار کمک کند. در این شیوه به عوض آن که بیمار از ابتدا بر موقعیت مسلط باشد و نهراسد، رفتار حاکی از ترس را نشان می دهد و با مشاهده الگو هایی که بر موقعیت غلبه کرده اند در انتها بر ترس خود غلبه می کند (ماکنبوم،1971). این شیوه یکی از شیوه های درمانی بسیار موثر است(روزنتال و بانذورا،1978).

درمان های شناختی:

استفاده از زبان غیر تهدید کننده: بسیاری از دندان پزشکان آگاه هستند که باید از کلمات تهدید کننده مانند سرنگ، سوزن، درد، مته، صدمه، بیرون کشیدن و… خودداری کنند و به جای آن از کلماتی غیر تهید کننده مانند بیحسی به جای تزریق، هندپیس و سرتوربين و فرز به جای مته، ناراحتي به جای درد و…استفاده کنند.

بازسازی شناختی: بررسی باورها و شناخت بیمار از فرآیند درمان و باز سازی آن می تواند کمک کننده باشد. به طور مثال توضیح مستقیم از فرآیند کنترل سرایت عفونت، اضطراب بیمار در باره انتقال بیماری ها را ازبین می برد و بیمار مطمئن می شود که خطر مبتلا شدن به بیماری های عقونی در طی درمان ناچیز است.

تقویت مثبت: تشویق بیمار به کنترل خود نیز می تواند موثر باشد. آموزش و القای کلمات حاوی بار شایستگی ،همچون من می توانم بر خود مسلط باشم و همه چیز در کنترل من است و تکرار آن توسط بیمار کمک کننده است.

درمان های دارویی: درمان های دارویی در دامنه ای از مسکن های ملایم تا بیهوشی عمومی به کار می رود. دندان پزشک ممکن است مسکن هایی از گروه بنزودیازپین مانند تیمازپام، آلپروزولام، دیازپام را تجویز کند. این مسکن ها کمک می کنند بیمار آرام تر شده و احساس خواب الودگی کند، اما هنوز هوشیار است و می تواند با دندان پزشک ارتباط برقرار کند.

منابع:
1- G Klingberg, R Freeman, M ten Berge, J Veerkamp,2008 online,EAPD Guidelines on Behaviour Management in Paediatric Dentistry,
2-Bracha, Vega and Vega ,2006, Posttraumatic Dental-Care Anxiety: Is “dental phobia” a misnomer? Hawaii Dental Journal, Sept/Oct 2006, pp. 17-19
3-Michael A Gow BDS (Gla) MSc Hyp (Lon), OCTOBER 2008, POSITIVE LANGUAGE,
www.whatfear.com
4-Frank McCarthy, 1967,Emergencies in Dental Practiceby
5-M.MICHELLE POWE. PHDOCTOBER ,1997,DENTAL FEAR AND HIV CONTAGION
6-What is Dental Phobia, 2008/11 ONLIN,